128 milyar doların perde arkasına bakmaya dün satışların hangi platformlardan yapıldığı, Merkez Bankası ile Hazine arasındaki protokolün içeriğinin ne olduğu gibi sorularla başlamıştık. Yazı dizisinin ikinci bölümünde çetrefil bir meseleye, 128 milyar dolarlık rezerv satışının hukuki sorumluluğunun kimde olduğuna bakacağız…

Araç bağımsızlığı

Belki de en sonda söylenmesi gerekeni söyleyerek başlayalım: Rezerv satışını hukuki bir soruşturmanın konusu yapmak kolay değil. Çünkü yasalar para politikası konusunda Merkez Bankası'na "araç bağımsızlığı" veriyor.

Merkez Bankası araç bağımsızlığını şöyle tanımlıyor:

"Araç bağımsızlığı, merkez bankasının yasayla belirlenmiş olan nihai hedefine ulaşmak için kullanacağı para politikası araçlarını ve yöntemlerini, hükümetin veya bir başka otoritenin onayına gerek duymadan serbestçe seçebilmesi ve bu araçları serbestçe kullanabilmesi anlamına gelmektedir. Merkez bankaları açısından bağımsızlık çoğunlukla araç bağımsızlığını ifade etmektedir."

İyi de Merkez Bankası'nın araç bağımsızlığı, "Rezervleri istediğiniz gibi satabilirsiniz, kimse karışamaz" anlamına mı geliyor?

İdare hukuku ve Merkez Bankası mevzuatı konusunda uzman kaynaklar, Merkez Bankası'nın yasayla ülke rezervlerininin yönetiminden sorumlu tutulduğunu, finansal istikrarı gözetme görevinin de yine yasayla verildiğine dikkat çekerek, araç bağımsızlığının sınırsız bir yetki olmadığını vurguluyor.

Bu görüşe göre Merkez Bankası'nın işlemleri ülkenin finansal istikrarında bozulmaya yol açarsa, hukuki sorumluluk doğar.

Hazine ile yapılan protokol aracılığıyla rezervlerin kamu bankalarına devrinin Merkez Bankası yöneticilerini sorumluluktan kurtarmayacağı, zira idare hukuku açısından herhangi bir yönetim organının, "Ben yetkiyi devrettim, sonrasına karışmam" deme hakkının bulunmadığı belirtiliyor.

Merkez Bankası'nın hesap verme biçimi, yasalarla belirlenmiş durumda: Banka iç ve dış denetime tabi. Denetleme Kurulu, Banka Kanunu'nun 24. maddesi uyarınca, Merkez Bankası'nın bütün muamele ve hesaplarını denetliyor; yıl sonunda hazırladığı raporu Genel Kurula sunuyor. Ayrıca mütalaalarını yazılı olarak Banka Meclisine bildiriyor ve bir kopyasını da Cumhurbaşkanlığına veriyor.

Merkez Bankası genel kurulu her yıl Denetleme Kurulu raporu ile Banka Meclisi tarafından verilen yıllık raporu ve ayrıca bankanın bilançosunu, kâr ve zarar hesaplarını tetkik ediyor ve karara bağlıyor. Genel Kurul, Banka Meclisi ve Denetleme Kurulunu ibra ediyor.

Bir de dış denetim var. Merkez Bankası'nın dış denetimi Bakanlar Kurulu ve Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından yapılıyor. TCMB Kanunu'nun 42. maddesi uyarınca Başkan tarafından, her yıl Nisan ve Ekim aylarında Bakanlar Kuruluna rapor sunuluyor. Banka, yılda iki defa da Türkiye Büyük Millet Meclisi Plan ve Bütçe Komisyonu'na bilgi veriyor.

128 milyar doların satıldığı dönemlere dair iç ve dış denetim çoktan tamamlandı, o dönemler ibra edildi.

Zaten Merkez Bankası tarihinde para politikası kararları nedeniyle soruşturmaya uğramış bir yönetici de yok...

Peki 128 milyar dolarlık satış, bir davanın konusu olabilir mi?

Dünyada bunun örnekleri var, örneğin Almanya'da bir grup girişimci ve akademisyen, Avrupa Merkez Bankası'nın parasal genişleme politikasına karşı Alman Anayasa Mahkemesi'nde dava açmıştı.

Bazı hukukçular, Türkiye'de de Merkez Bankası rezervlerinin eksiye geçtiği 2020 başından itibaren yapılan işlemlerin, finansal istikrarı tehlikeye attığı gerekçesiyle dava konusu edilebileceği görüşünde.

Bununla birlikte, daha önce örneği olmaması ve Merkez Bankası'nın araç bağımsızlığı nedeniyle, rezerv satışıyla ilgili hukuki soruşturmanın zorlu olacağı ve uzun süreceği ifade ediliyor.

Ayrıca Eylül 2019'da yapılan Finansal İstikrar ve Kalkınma Komitesi toplantısında "Finansal sistemin istikrarının korunması için Komite üyelerinin ortak hareket etmeleri ve gerektiğinde piyasa müdahalesi gerçekleştirilebilmesi" yönünde karar alındığına dikkat çekiliyor. Bu kararın Komite'nin üyesi olan Merkez Bankası'nı da bağladığı tezinin olası bir soruşturmayı zorlaştırabileceği kaydediliyor.

Sorumlu kim?

Ortada bir sorumluluk varsa sorumlunun da olması lazım. 128 milyar doların sorumlusu kim? Konunun uzmanı hukukçular, Merkez Bankası yasasına göre sadece başkanın değil, Para Politikası Kurulu üyeleri ve Hazine ve Maliye Bakanlığı'nda bu işlemlere imza atan/onay veren yöneticilerin de sorumlu olduğunu düşünüyor... 

Yarın: Rezervler nasıl dolacak, 128 milyar dolar yerine nasıl konacak?